Κυριάκος Παναγιωτάκος

Κυριάκος Παναγιωτάκος
Γέννηση	1902 Αθήνα
Θάνατος	1982
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Ιδιότητα	αρχιτέκτονας
Σημαντικά έργα	Μπλε πολυκατοικία

Ο Κυριάκος (ή Κυριακούλης) Παναγιωτάκος (1902 - 1982) ήταν Έλληνας αρχιτέκτονας του Μεσοπολέμου. Αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς του ’30, με το μοντέρνο έργο του στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στην Αθήνα από Μανιάτες γονείς. Το 1919 ξεκίνησε τις σπουδές του στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, από την οποία αποφοίτησε το 1923. Την περίοδο αυτή, παρατηρείται στον σπουδαστικό χώρο μία προσπάθεια επαναπροσδιορισμού των μορφολογικών πηγών της αρχιτεκτονικής, με την αποδοχή και διδασκαλία του μοντέρνου κινήματος που είχε ήδη εμφανιστεί στον κεντροευρωπαϊκό χώρο. Από αυτά τα χρόνια αρχίζει η φιλία του με τον Νικόλαο Μητσάκη, τον Κώστα Μπίρη και τον Δημήτρη Πικιώνη αλλά και με τον ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά. Ιδιαίτερη σχέση αναπτύσσει με τον συμφοιτητή του Πάτροκλο Καραντινό, με τον οποίο αργότερα συμμετέχει στο πρόγραμμα σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας. Αναφέρεται ότι το 1921, επισκέπτεται την Αίγινα, μαζί με τον Δ. Πικιώνη και τον Π. Καραντινό, με σκοπό την μελέτη της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας κάνοντας, το 1924, τις πρώτες του αρχιτεκτονικές μελέτες για κτίρια σχολείων, με διαφορετικό ύφος από αυτό που τελικά ακολούθησε. Συνεργάστηκε με το Ν. Μητσάκη. Οι δύο τους, μελετούν το ξενοδοχείο και Κινηματοθέατρο Πεσματζόγλου στην οδό Πανεπιστημίου, ένα πολύ μεγάλο έργο που όμως δεν πραγματοποιείται.

Το 1930 διορίζεται στην Αρχιτεκτονική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας η οποία λειτουργούσε ήδη από το 1906. Παράλληλα εργάζεται στον αυτόνομο οργανισμό σεισμοπαθών Κορινθίας. Συμμετέχει σε πολλούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και εκπονεί μελέτες για κατοικίες και ξενοδοχεία. Από αυτή τη περίοδο ξεχωρίζει η πρόταση του για το διαγωνισμό για το ναό της Ευαγγελιστρίας στην Τήνο, το 1930, σε συνεργασία με τον Νικόλαο Μητσάκη. Πολλά από τα κτίρια του Παναγιωτάκου, θεωρούνται γνήσια δείγματα του ελληνικού μεσοπολεμικού μοντερνισμού. Ο Παναγιωτάκος, αν και δεν ήταν μέλος της ελληνικής ομάδας των CIAM κατά τη διάρκεια του 4ου συνεδρίου μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, γίνεται αποδέκτης κολακευτικών σχολίων από τους συμμετέχοντες ξένους αρχιτέκτονές για τα κτίρια του που επισκέφθηκαν. Στα πλαίσια του προγράμματος σχολικών κτιρίων του Υ.Π. το έργο του Κ. Παναγιωτάκου το οποίο ξεχωρίζει είναι τα Δημοτικά σχολεία επί των οδών Λιοσίων και Μιχ. Βόδα, του οποίου την πρώτη μελέτη έκανε το 1931. Το σχολείο αυτό επισκέφτηκε ο ελβετός αρχιτέκτονας Λε Κορμπυζιέ κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα για το 4ο συνέδριο των CIAM, ο οποίος το θαύμασε και έγραψε στον τοίχο του “Compliments de Le Corbusier”.

Το 1932 σχεδιάζει τη περίφημη Μπλε πολυκατοικία επί των οδών Θεμιστοκλέους και Αραχώβης στα Εξάρχεια. Η πολυκατοικία αυτή, μελετημένη μέχρι και την τελευταία της λεπτομέρεια χρωματίζεται μπλε, ύστερα από πρόταση του ζωγράφου Σπ.Παπαλουκά και αποτελέι παράδειγμα πρωτοτυπίας στο σχεδιασμό αθηναϊκης πολυκατοικίας. Και εδώ ο Λε Κορμπυζιέ υπογράφει “C'est tres beau”. Επίσης ο Άρης Κωνσταντινίδης, γνωστός για την αυστηρή κριτική του, μιλούσε με θερμά λόγια για το μεσοπολεμικό έργο του, και τον θεωρούσε ως τον πιο προικισμένο αρχιτέκτονα της ομάδας μελέτης των μοντέρνων κτιρίων.Ο Παναγιωτάκος, συμμετέχει και στην πρώτη Αρχιτεκτονική Έκθεση, που πραγματοποιείται τον Ιούνιο του 1934. Ο Κ. Παναγιωτάκος εκθέτει μελέτες για σχολικά κτίρια, κατοικίες καθώς και για το Ναό της Ευαγγελίστριας στην Τήνο (σε συνεργασία με το Ν. Μητσάκη).

Το 1936 διορίζεται στην Αρχιτεκτονική Υπηρεσία του δήμου Αθηναίων, ενώ αργότερα θα αναλάβει τη διεύθυνση. Μετά τον πόλεμο περιορίζει την εργασία του στο δήμο. Το 1946, ιδρύει μαζί με τους Α.Κριεζή, Εμ. Λαζαρίδη, Π.Μιχαλέα, Β.Κασσάνδρα και Γ.Παντζάρη, την Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία. Η θητεία του στο Δήμο Αθηναίων, συμπίπτει με την αρχή μίας φθίνουσας πορείας του αρχιτέκτονα. Αναμφίβολα, η μεταπολεμική του δραστηριότητα δεν έχει τίποτα κοινό με τη δημιουργική δεκαετία 1926-1936. Εργάστηκε εκεί μέχρι την συνταξιοδότησή του το 1967. Λίγο πριν το τέλος της ζωής του, αφοσιώνεται στην ενασχόληση με την κλασική μουσική. Ο Κυριακούλης Παναγιωτάκος, απεβίωσε στις 2 Ιανουαρίου 1982 σε ηλικία 80 ετών.

Επιρροές

• Ως φοιτητής ο Κ. Παναγιωτάκος ήρθε σε επαφή με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, τις οποίες υποστήριζε η νεοσύστατη τότε Αρχιτεκτονική σχολή του Ε.Μ.Π..
• Αργότερα, η καταστροφή της Σμύρνης το 1922 έφερε μία βαθιά αίσθηση ελληνικότητας και το ενδιαφέρον στους ιδεολογικούς κύκλους της εποχής μετατοπίζεται από τις ευρωπαϊκές πολιτισμικές εισαγωγές στην ελληνική πραγματικότητα και παράδοση. Ο Κ. Παναγιωτάκος, όπως και ο Δ. Πικιώνης με τον οποίο ήταν στενοί φίλοι, επηρεασμένος από το ρεύμα της εποχής εκφράζει στα πρώτα κυρίως έργα του, το θαυμασμό για την λαϊκή δημιουργία.
• Γύρω στο 1930, και με τις ιδέες του μοντέρνου κινήματος να γίνονται ευρέως γνωστές, ξεκινάει ένα νέο πρόγραμμα κατασκευής σχολικών κτιρίων από την κυβέρνηση Βενιζέλου, με στόχο την κατασκευή αντιπροσωπευτικών δειγμάτων της μοντέρνας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Οι στόχοι του προγράμματος αυτού είναι φανεροί στα κτίρια του Κ. Παναγιωτάκου ο οποίος από τη θέση του στο Υπ. Παιδείας, εκπόνησε και το μεγαλύτερο τμήμα του έργου του.
• Άρχιτεκτονες με τους οποίους ήρθε σε επαφή και επηρεάστηκε είναι οι Δ. Πικιώνης, Θ. Βαλεντής, Ν. Μητσάκης και Π. Καραντινός.

Αρχιτεκτονικές μελέτες

Πρώτη Ενότητα Μελετών (1924)

• Διδακτήριο Λάρισας, Μάρτιος 1924
• Γυμνασιο Αλμυρού, Μάρτιος 1924
• Γυμνάσιο Μελιγαλά, Ιούλιος 1924
• Διδακτήριο Νεοχωρίου Μεσολογγίου, Ιούνιος 1924

Ο Παναγιωτάκος στην πρώτη αυτή περίοδο αναζητά ένα τρόπο έκφρασης επηρεασμένος από τις τάσεις της εποχής και εισάγει στις μελέτες του στοιχεία ( κλειστός διάδρομος μπροστά από τις αίθουσες, ανεξάρτητη είσοδος στο κλιμακοστάσιο, ογκοπλασία και σύνθεση όγκων) που αργότερα θα αποτελέσουν χαρακτηριστικά του ελληνικού μοντέρνου κινήματος. Το σύνολο των σχολείων που προαναφέρθηκαν σχεδιάζονται μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, οπότε είναι φυσικό ότι διατηρούν πολλά κοινά στοιχεία όσων αφορά τη μορφολόγηση αλλά και τη λειτουργική οργάνωση.

Πρόγραμμα σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας (1929-1935)

Τα νέα σχολικά κτίρια, σύμφωνα με τις κρατικές οδηγίες, έπρεπε να λαμβάνουν υπόψη τους, τις κλιματολογικές συνθήκες του κάθε τόπου, να έχουν φέρουσα κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα και μη φέροντες τοίχους από τούβλα ή τοπική πέτρα. Το ευρύτερα γνωστό εκπαιδευτικό συγκρότημα που εκπόνησε ο Κ. Παναγιωτάκος στα πλαίσια του προγράμματος σχολικών κτιρίων είναι τα Δημοτικά σχολεία των οδών Λιοσίων και Μ. Βόδα, των οποίων η μελέτη ξεκινάει το 1932. Τα δυο δημοτικά σχολεία στο διαμπερές και ακανόνιστο οικόπεδο εμφανίζουν μία ιδιαιτερότητα ως προς τη διάταξή τους στο ενιαίο οικόπεδο. Το ένα κτίριο έχει πρόσοψη επί της οδού Λιοσίων και το άλλο επί της οδού Μ. Βόδα. Καθένα διαθέτει έξι αίθουσες διδασκαλίας και μία αίθουσα χειροτεχνίας, ενώ τα λουτρά, το εστιατόριο και η αυλή είναι κοινά. Ο Παναγιωτάκος διαμορφώνει σε τριώροφο το σχολείο επί της οδού Βοδά και σε διώροφο το αντίστοιχο της οδού Λιοσίων, έτσι ώστε η συνολική δομημένη επιφάνεια μεταξύ τους να είναι σχεδόν ίδια. Σε λειτουργικούς όρους εντυπωσιάζει η δεξιοτεχνική αξιοποίηση του ακανόνιστου επιπέδου δημιουργώντας όρια με τα δυο κτίρια στα άκρα του, αφήνοντας έτσι τον μεγαλύτερο δυνατό ακάλυπτο χώρο για χρήση αυλής. Από κατασκευαστική άποψη, ο σκελετός των δυο κτιρίων είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στην πρόσοψη κυριαρχεί η καθαρότητα του μοντερνισμού καθώς χρησιμοποιούνται μεγάλα οριζόντια ανοίγματα ( για να εξαλειφθεί το μειονέκτημα του μεγάλου ύψους και να τονιστεί η οριζοντιότητα) και άνετοι διάδρομοι προσπέλασης στις αίθουσες διδασκαλίας με πλήρη στηθαία προσδίδοντας ένα δεύτερο επίπεδο στην όψη.Ιδιαίτερη ογκοπλαστική αξία έχει το πλατύσκαλο του κλιμακοστασίου ανόδου στο κτίριο επί της οδού Λιοσίων σε μορφή καμπυλωμένου έρκερ. Το σχολείο της οδού Βόδα βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου και έχοντας δυο μεσοτοιχίες με τα γειτονικά κτίρια, υποχωρεί από την οικοδομική γραμμή δημιουργώντας μία μακρόστενη αυλή ως μεταβατικό χώρο και διασπά τη συνεχή παράθεση των όψεων των γειτονικών κτιρίων. Ο αρχιτέκτων σχεδιάζει μια κλειστή στοά η οποία χρησιμεύει και σαν υπόστεγο γυμναστικής. Πρόκειται για μία εξαιρετικά ευρηματική λύση αν αναλογιστούμε το μέγεθος και το σχήμα του οικοπέδου

Αρχιτεκτονικό έργο

Πρόγραμμα σχολικών κτιρίων (1930-35)

• Εξατάξιο Δημοτικό επί της οδου Αλωπεκής, Σεπτέμβριος 1930-Ιούλιος 1931
• Δημοτικά σχολεία επί των οδών Λιοσίων και Μιχ. Βόδα, 1931
• Οκτατάξιο Γυμνάσιο Σπάρτης, 1931-34
• Διδακτήρια Πατρών, 1931
• Γυμνάσιο Σάμου, 1932-33
• Διδακτήρια επί της οδού Σαρανταπόρου στα Πατήσια, 1932-34
• Γυμνάσιο Αμαλιάδος, Ιούλιος 1932
• Δημοτικό σχολείο Γούβας, οδός Φιλολάου, 1933
• Οκτατάξιο Γυμνάσιο Πειραιά, Δεξαμενή
• Γυμνάσιο Θηλέων Βόλου
• Διδακτήριο Κορίνθου Κροκίδειο
• Εξατάξιο Διδακτήριο Μυτιλήνης
• Δημοτικό στην πλ.Ωρολογίου, Άρτα
• Γυμνάσιο Κρέσταινων

Ελεύθερο αρχιτεκτονικό έργο

Η αποκαλούμενη μπλε πολυκατοικία στα Εξάρχεια επί των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλεόυς (1932-1933) είναι η χαρακτηριστικότερη πολυκατοικία του Παναγιωτάκου. Στην πολυκατοικία αυτή συμμετείχε ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς χρωματίζοντας το κτίριο με βαθειά μπλε και ζεστές σιέννες. Μάλιστα, αυτή ήταν η πρώτη σύγχρονη χρωματική παρέμβαση σε αθηναϊκό κτίριο. Ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει τα πάντα μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια: κουφώματα, κιγκλιδώματα, εντοιχισμένα έπιπλα και άλλες κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Το κτίριο αυτό αποτελεί το πιο ενδιαφέρον μορφολογικό πείραμα της ελληνικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η μπλε πολυκατοικία περιέχει 16 τύπους διαμερισμάτων και χώρους κοινόχρηστης εξυπηρέτησης με σκοπό την άνετη συλλογική ζωή. Στο δώμα, είναι εντυπωσιακό, ότι έχει κατασκευαστεί εντευκτήριο 500 τετραγωνικών μέτρων και πισίνα. Ογκοπλαστικά, οι όψεις χαρακτηρίζονται από την εναλλαγή έρκερ και εξωστών (εξοχές-εσοχές) σε συνδυασμό με τα συνεχή και συμπαγή στηθαία. Στην όψη, επίσης, ακολουθείται το τρίπτυχο βάση-κορμός-επίστεψη.

Άλλα έργα

• Συγκρότημα του Ναού της Ευαγγελιστρίας στην Τήνο, 1931
• Ξενοδοχείο Πάνθεον, Λουτρά Αιδηψού, 1932-33
• Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, 1933
• Οικία Σπουργίτη στο Φιλοπάππου, 1933
• Πολυκατοικία Χ.Λιανού επί των οδών Σωκράτους και Σατωμβριάνδου, 1935-37
• Κινηματογράφος επί του οικοπέδου των κ.κ. Αφων Πεσματζόγλου, Πανεπιστημίου 40, 1939
• Εξοχική κατοικία Σωτηρίου, Πόρτο Ράφτη

Εργασία στο Δήμο Αθηναίων

• Διαμόρφωση της πλατείας μεταξύ των οδών Αδμητού και Αγορακρίτου, 1948
• Διαμόρφωση της πλατείας της οδ.Πάφου, Φεβρουάριος 1957
• Διαμόρφωση της πλατείας της οδ. Κασουμούλη και Ζύγουρα (κυνοσάργους), 1955-57
• Διαμόρφωση της πλατείας Κολωνακίου, 1957-59
• Διαμόρφωση της πλατείας επί των οδών Δεινοκράτους, Ξενοκράτους και Αριστοδήμου, Κολωνάκι, Ιούλιος 1958
• Διαμόρφωση της πλατείας Στέγης Πατρίδος, Λυκαβητός
• Διαμόρφωση της πλατείας Δεξαμενής

Βιβλιογραφία

• Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ
• Αρχείο Κ. Παναγιωτάκου, Μουσείο Μπενάκη, Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής
• Γ. Κατσούγκρης, Ο αρχιτέκτων Κυριάκος Παναγιωτάκος, Διάλεξη 2002/59, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, βιβλιοθήκη Δοξιάδη
• Ν. Χολέβας: Η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, εκδ. Φιλλιπότη, Αθήνα 1994
• Γ. Λάββας: 19ος- 20ος αιώνας, Σύντομη Ιστορία της αρχιτεκτονικής, University studio press
• Π. Καραντινός: Τα νέα σχολικά κτίρια, εκδόσεις ΤΕΕ, αθήνα 1938
• Α. Γιακουμακάτος: Ο ευρωπαϊκός ρασιοναλισμός και η Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αρχιτ. Θέματα 16/1982
• Α. Γιακουμακάτος: Η σχολική αρχιτεκτονική και η εμπειρία του μοντέρνου στην Ελλάδα του μεσοπολέμου, θέματα χώρου και τεχνών 18/1987
• Δ. Φιλιππίδης: Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1984
• Διάλεξη/ Γιώργος Κατσούγκρης: Ο αρχιτέκτων Κυριάκος Παναγιωτάκος, Οκτώβριος 2002 (ΕΜΠ – Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών)
• Μ. Μαρμαράς: Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ
• Ε. Φέσσα-Εμμανουήλ, Μ. Μαρμαράς: 12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης

Πηγές

• Αναφορά στον Παναγιωτάκο, έτος γεννήσεως και θανάτου